Trí tuệ cảm xúc: Chìa khóa thành công trong thời đại trí tuệ nhân tạo lên ngôi

EQ đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống cá nhân lẫn sự nghiệp

Trí tuệ cảm xúc (hay còn gọi là chỉ số cảm xúc - EQ) là khả năng hiểu, nhận thức, đánh giá và quản lý cảm xúc theo những cách tích cực để giảm bớt căng thẳng, vượt qua thử thách, đồng cảm với người khác và xoa dịu những xung đột. EQ giúp chúng ta đạt được các mục tiêu cá nhân và nghề nghiệp, xây dựng những mối quan hệ bền chặt, tạo điều kiện để mọi người kết nối với cảm xúc nội tại và đặc biệt là dẫn đường cho ta sáng suốt đưa ra những quyết định quan trọng nhất trong cuộc sống.

Trong cuốn sách "Trí tuệ xúc cảm", nhà tâm lý học Daniel Goleman đã gợi ý rằng EQ thực sự có thể quan trọng hơn IQ. Không phải người thông minh nhất mới là người thành công hoặc hạnh phúc trong cuộc sống. Có những người xuất sắc về mặt học vấn nhưng lại không thành công trong xã hội hoặc các mối quan hệ cá nhân. Sở hữu khả năng tư duy hay chỉ số thông minh (IQ) không đủ để bạn thành công trọn vẹn. Chỉ số IQ có thể giúp bạn vào đại học, nhưng chính EQ sẽ hỗ trợ bạn làm chủ căng thẳng và cảm xúc khi đối mặt với mỗi kỳ thi. Thế nên, IQ và EQ hiệu quả nhất khi tồn tại song song và cùng phát triển.

Nghiên cứu đã chỉ ra những cá nhân sở hữu tiềm năng lãnh đạo mạnh mẽ có xu hướng thông minh hơn về mặt cảm xúc. Điều này cho thấy chỉ số EQ cao là một phẩm chất quan trọng đối với các nhà lãnh đạo và quản lý doanh nghiệp (1).

Hiện nay, khi tuyển dụng nhân viên, các công ty thường sử dụng bài kiểm tra EQ và việc đánh giá trí thông minh cảm xúc của ứng viên cũng quan trọng không kém quy trình xem xét khả năng nghề nghiệp. Bởi trí tuệ cảm xúc cao sẽ giúp nhân viên đối phó với những vấn đề phức tạp trong công việc, dẫn dắt và thúc đẩy người khác, mang lại hiệu suất cao cũng như tạo sự thoải mái tinh thần cho chính mình và mọi người.

Trẻ em được học các chương trình SEL (social and emotional learning - tạm dịch: "học về cảm xúc và xã hội") có điểm thành tích tốt hơn, gia tăng tần suất đi học thường xuyên, đồng thời giảm thiểu tỷ lệ đình chỉ học hoặc các vấn đề về kỷ luật.

Khả năng cảm xúc còn ảnh hưởng đến lựa chọn mua hàng của người tiêu dùng. Nhà tâm lý học từng đoạt giải Nobel - Daniel Kahneman nhận thấy mọi người thà làm việc với một người họ tin tưởng và yêu quý, hơn là với một người họ không thích, ngay cả khi họ phải trả nhiều tiền hơn cho một sản phẩm kém chất lượng (2).

Chỉ số EQ cao có thể cải thiện sức khỏe cho chúng ta và mang lại phẩm chất cuộc sống dồi dào hơn, đi kèm với sự hài lòng trong công việc (3), (4). Ngược lại, EQ thấp thường dẫn đến những khó khăn trong giao tiếp với người khác và kiểm soát cảm xúc của bản thân. Cụ thể, người có IQ thấp cảm thấy khó giải quyết những xung đột hoặc truyền đạt ý tưởng cho đồng nghiệp. Khi gặp chuyện buồn phiền, họ cũng sẽ phớt lờ những cảm xúc của mình. Nhưng sự né tránh này gây thêm căng thẳng và tạo thành các triệu chứng sức khỏe tâm thần, bao gồm lo âu và trầm cảm (5).

Làm thế nào để xác định trí tuệ cảm xúc?

Chỉ số thông minh cảm xúc EQ được xác định bởi 5 yếu tố tiên quyết, bao gồm (6):

Một vài người có EQ cao có thể không nhận ra được những đặc trưng này ở bản thân họ. Thế nên, các nghiên cứu đã chỉ ra một vài dấu hiệu điển hình để nhận biết một người có trí thông minh cảm xúc hay không:

• Được người khác xem là người đồng cảm.
• Giải quyết vấn đề một cách trơn tru, gọn gàng.
• Không ngại bị tổn thương và có thể dễ dàng chia sẻ cảm xúc.
• Thiết lập được ranh giới giữa các vấn đề để không vượt quá quyền hạn và không ngại việc bị từ chối.
• Có thể hòa hợp với mọi người trong các tình huống khác nhau.
• Có thể bỏ qua một khoảnh khắc tồi tệ để tiếp tục bước tới.
• Chấp nhận lời chỉ trích mang tính xây dựng mà không bao biện và đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc người khác.
• Là một người biết lắng nghe một cách nhẫn nại.
• Không ngại thừa nhận sai lầm và xin lỗi.
• Có thể tự động viên bản thân.
• Hiểu biết về hành vi của chính mình.

Mặt khác, các dấu hiệu cho thấy sự thiếu hụt trí tuệ cảm xúc có thể là:

• Khó quyết đoán và không biết chịu trách nhiệm.
• Khó tiếp nhận và xử lý góp ý từ người khác.
• Giữ mối hận thù.
• Không thể vượt qua những sai lầm của bản thân.
• Thường cảm thấy bị hiểu lầm.
• Hay phán xét, dễ bị xúc phạm và khó duy trì các mối quan hệ.
• Không thấu hiểu hiểu cảm xúc của chính mình.

Cách nâng cao trí tuệ cảm xúc

Muốn nâng cao chỉ số EQ, trước hết bạn cần nhận biết và hiểu cảm xúc của chính mình, đồng thời nhận thức ảnh hưởng của hành động, tâm trạng và cảm xúc của bạn đối với người khác (7).

Nếu ngay từ nhỏ, một đứa bé được chăm sóc bởi những người biết hiểu và xem trọng cảm xúc, thì rất có thể khi lớn lên, đứa trẻ ấy sẽ xem cảm xúc là một tài sản quý giá. Nếu những trải nghiệm ngày xưa khiến một người cảm thấy đau đớn hoặc bị đe dọa, họ thường cố gắng tránh xa cảm xúc của mình khi trưởng thành.

Nhưng chỉ có cách kết nối với cảm xúc, nhận biết sự thay đổi của cảm xúc trong từng khoảnh khắc, chúng ta mới có thể hiểu cảm xúc ảnh hưởng lên suy nghĩ và hành động như thế nào. Để hiểu được điều đó, cần đặt ra những câu hỏi cho bản thân như sau:

• Bạn có nhận biết được cảm xúc của mình chuyển đổi từ trạng thái này sang trạng thái khác theo từng thời điểm hay không?
• Cảm xúc tâm lý của bạn có đi kèm với những cảm giác vật lý trong cơ thể, đặc biệt là ở bụng, cổ họng hoặc ngực hay không?
• Bạn có trải qua từng cảm xúc riêng lẻ như tức giận, buồn phiền, sợ hãi và vui vẻ hay không? Những cảm xúc này có thể hiện rõ qua những biểu cảm cụ thể, tinh tế trên khuôn mặt của bạn?
• Bạn có từng trải nghiệm cảm xúc mãnh liệt đến mức thu hút được sự chú ý của bạn và người khác xung quanh?
• Bạn có chú ý đến cảm xúc của mình và để nó ảnh hưởng đến việc đưa ra quyết định hay không?

Nếu bất kỳ câu hỏi nào trong số này không quen thuộc với bạn, có thể bạn đã từ chối hoặc “tắt” cảm xúc của mình. Để xây dựng EQ và tạo mối quan hệ lành mạnh với cảm xúc, bạn cần kết nối lại với những xúc cảm cốt lõi bên trong, chấp nhận và "sống chung" thoải mái với chúng.

Chúng ta đạt được điều này thông qua việc thực hành chánh niệm. Phương pháp này là việc thực hành có chủ đích để tập trung sự chú ý của bản thân vào khoảnh khắc hiện tại và không phán xét, thay vì ở trong quá khứ hoặc lo lắng về tương lai.

Một số cách thực hành chánh niệm bao gồm: quan sát hơi thở, quan sát cảm giác trong người qua thiền quét cơ thể, quan sát cảm xúc, suy nghĩ đến và đi mà không phán xét chúng tốt hay xấu... Thực hành thường xuyên sẽ giúp bạn nhận ra suy nghĩ, hành động của mình ở từng thời điểm, đặc biệt là giúp bạn quan sát rõ cảm xúc khi chúng trỗi dậy, cùng với những cảm giác vật lý mà chúng mang đến. Từ đó, khả năng tự nhận thức của chúng ta sẽ được cải thiện đáng kể.

Một số phương pháp khác để nâng cao nhận thức về cảm xúc:

• Lắng nghe phản hồi mang tính xây dựng từ người khác.
• Viết nhật ký.
• Thiền chánh niệm.
• Học thêm các kỹ năng mới.
• Chú ý đến suy nghĩ và cảm xúc của bạn.
• Suy ngẫm về các trải nghiệm.
• Đặt mục tiêu.
• Củng cố tư duy phát triển (growth mindset).

Ngoài việc tự nhận thức, EQ đòi hỏi chúng ta khả năng tự điều chỉnh và quản lý cảm xúc của mình (7). Điều này không có nghĩa là khóa chặt và che giấu cảm xúc thật của bạn, mà là chờ đợi thời điểm và địa điểm thích hợp để thể hiện chúng. Với những người có kỹ năng tự điều chỉnh thường linh hoạt và thích ứng tốt với sự thay đổi, họ cũng giỏi quản lý xung đột và hòa giải các tình huống khó khăn, căng thẳng.

Một số cách cải thiện việc tự điều chỉnh và quản lý cảm xúc:

• Rèn luyện sức chịu đựng khi gặp thử thách.
• Tìm cách quản lý cảm xúc khó khăn.
• Xem thách thức như cơ hội.
• Nhận biết rằng bạn có quyền lựa chọn cách bạn phản ứng.
• Chấp nhận các cảm xúc.
• Học cách tiếp nhận thông tin khó chịu mà không để chúng đè nặng lên suy nghĩ và khả năng tự kiểm soát của mình.

Cải thiện sự đồng cảm và kỹ năng xã hội cũng là yếu tố quan trọng để nâng cao trí thông minh cảm xúc. Để xây dựng sự đồng cảm và kỹ năng xã hội, chúng ta có thể thử các hoạt động như: Chia sẻ cảm xúc của mình; tham gia vào một mục đích chung, chẳng hạn như một dự án cộng đồng; lắng nghe trong chánh niệm; trò chuyện với những người bạn mới và thử tưởng tượng bạn đang ở vị trí của người khác; thể hiện sự quan tâm đến mọi người; học về ngôn ngữ cơ thể; chú ý đến các kỹ năng xã hội của mọi người xung quanh; luyện tập kỹ năng lãnh đạo và sự thuyết phục.

Những người thông minh về mặt cảm xúc thường không bị thúc đẩy bởi những thứ đến từ bên ngoài như danh tiếng, tiền bạc, sự công nhận và ca ngợi (8). Thay vào đó, họ nuôi dưỡng đam mê để thực hiện các mục tiêu bằng động lực bên trong của chính mình. Nhờ khả năng tự nhận thức và tự điều chỉnh các cảm xúc, họ hiểu rõ bản thân hơn, từ đó tìm ra được nguồn động lực nội tại (nội lực). Chúng ta có thể lưu ý những điều sau để tạo được động lực cho bản thân:

• Tránh lạm dụng những phần thưởng bên ngoài.
• Đặt mục tiêu để giúp xây dựng nội lực.
• Tập trung vào các mục tiêu nhỏ, có thể đo lường.
• Chào đón các thử thách để công việc trở nên thú vị.
• Tự ăn mừng những thành tích của bạn.

Sở hữu trí tuệ cảm xúc có nhiều tác động tích cực đến mỗi người. Điều này đem lại sự bình tĩnh cho chúng ta trong các vấn đề khó khăn hay khẩn cấp trong cuộc sống, giúp chúng ta xử lý các tình huống xã hội khó xử với sự tế nhị và tinh thần thoải mái, để không chỉ bản thân chúng ta cảm thấy hài lòng mà nó còn lan tỏa đến những người xung quanh.

Điều quan trọng nhất để nâng cao EQ vẫn là sự tự nhận thức được trau dồi bằng khả năng quan sát bản thân ở hiện tại, có thể thực hành qua phương pháp chánh niệm. Bởi chỉ khi nhận thức được vấn đề, chúng ta mới suy nghĩ thông suốt để tiến tới hành động.

Lợi ích cốt lõi của trí thông minh cảm xúc là giúp con người cải thiện khả năng lãnh đạo, khả năng giao tiếp, hiểu biết về bản thân, kiểm soát bản thân và quản lý căng thẳng (9). Trau dồi EQ ngay từ bây giờ là điều cần thiết để chúng ta có thể chuẩn bị cho hành trình nhiều biến động ở tương lai sắp tới, đặc biệt là trong giai đoạn xã hội đang có nhiều thay đổi như hiện nay.