Khán giả và giới phê bình khen ngợi bộ phim Elemental vì chuyện tình trong sáng nhưng không kém phần sâu sắc giữa hai nhân vật chính là Ember Lumen từ vương quốc Lửa và Wade Ripple từ xứ sở Nước. Tuy nhiên, bộ phim hoạt hình này còn đề cập đến một khía cạnh khác là nỗi sợ không thể hòa nhập của dân nhập cư và đặc biệt là nỗi niềm của những đứa con lạc lõng trong chính gia đình của mình.
Sau tuần đầu ra mắt với doanh thu bết bát, tưởng như phim Elemental sẽ là một thất bại tiếp theo của nhà chuột Disney và Pixar. Nhưng bất ngờ thay, chính nhà chuột đã xác nhận rằng Elemental hiện là bộ phim hoạt hình có doanh thu cao nhất của Disney kể từ Frozen 2 (2019). Thậm chí, thông tin này được đưa ra từ trước khi Elemental được công chiếu tại Nhật Bản. Điều này hứa hẹn một cột mốc doanh thu kỷ lục mới, bảo đảm sự thành công về mặt thương mại của Elemental. Vậy điều gì đã giúp bộ phim có được cú lội ngược dòng này?
Lưu ý: Bài phân tích này có tiết lộ nội dung phim.
Tiền đề của Elemental có thể được tóm gọn trong một câu: "Thế giới không được thiết kế dành cho tôi" ("The world is not designed for me") (1).
Ở xứ sở nguyên tố, các cộng đồng nguyên tố đều có nền văn hóa và đặc điểm riêng của họ, chẳng hạn như những người lửa sẽ có cơ thể bao phủ trong ngọn lửa và ăn than đá để giữ cho mình luôn cháy. Dù vậy, chúng ta có thể thấy rằng một số nguyên tố vốn không kết hợp tốt với nhau. Điều đó đặc biệt đúng với những người thuộc nhóm Lửa, khi họ có cơ thể luôn bùng cháy - một điều có thể gây nguy hiểm cho người xung quanh (2).
Trong Elemental, nhóm Nước, Khí và Đất được chung sống trong khu phố với các đặc quyền. Họ tận hưởng cuộc sống sung sướng, thoải mái trong những tòa nhà cao tầng được thiết kế khéo léo và đầy đủ tiện nghi. Điều quan trọng nhất là họ không gặp vấn đề gì khi nước bắn tung tóe xuống các con kênh lớn và đường ray của thành phố vốn được thiết kế dành cho họ.
Trong khi đó, những người Lửa bị cô lập ở Firetown, nơi cộng đồng gắn bó chặt chẽ của họ phần nào phản ánh nét truyền thống trong lối sống Đông Á, Trung Đông, với các đặc điểm văn hóa mở rộng sang cả Jamaica, Iran và Tây Ấn Độ. Người dân ở cộng đồng Lửa phải sống tách biệt, bên dưới đường ray nước, nên thường xuyên trở thành nạn nhân mỗi khi nước bắn tung tóe - điều mà họ phải chịu đựng chỉ vì họ là những người không có tiếng nói trong cộng đồng (3).
Bằng sự tương phản giữa những tòa nhà cao tầng "phía bên kia" đường ray và những căn nhà gỗ nhỏ nhắn được dựng bằng chính những đôi tay rực lửa của cư dân Firetown, Elemental đã phác hoạ nhóm Lửa như sự đại diện của người nhập cư, còn nhóm Nước là đại diện của tầng lớp thượng lưu hay cộng đồng người da trắng.
Cha mẹ của Ember đã rời xứ sở Lửa, nơi là từng là chốn quê hương bị tàn phá bởi thảm họa thiên nhiên để gây dựng một cuộc sống mới nơi xứ người. Bằng đôi bàn tay trắng và động lực của tổ tiên hiện hình bằng "ngọn lửa xanh", họ đã tạo dựng một cộng đồng mới trong xứ sở các nguyên tố. Tuy nhiên, quá trình hòa nhập cũng không hề dễ dàng, bởi họ đã phải trải qua sự phân biệt đối xử như bị cấm đi ngắm hoa, bị xa lánh do nguy cơ "đốt" các nguyên tố khác trên tàu điện... Cha của Ember luôn nhớ về quê hương và luôn tự hối hận vì đã từ bỏ cả cuộc sống, gia đình, tổ tiên của mình để tạo dựng cuộc sống mới, dù cho đó là một cuộc sống tốt hơn.
Ember, người được sinh ra ở miền đất đầy hứa hẹn, có sự hòa nhập tốt hơn và do đó, cởi mở hơn so với cha mẹ. Giờ đây, khi đã trưởng thành và chuẩn bị tiếp quản việc kinh doanh của gia đình, Ember thường phải sửa đổi quan điểm lỗi thời, định kiến của thế hệ trước. Tuy nhiên, cô cũng đồng cảm với họ, vì chính cô đã từng trải qua sự phân biệt chủng tộc trong suốt cuộc đời mình ở Firetown.
Ngay trong chính những bất đồng, Ember và gia đình đã tìm được tình thương yêu mà họ luôn dành trọn vẹn cho nhau.
Khi Ember và Wade ngày càng cảm mến nhau, Ember phải đối mặt với mâu thuẫn nội tâm giữa việc ở bên Wade hay nối nghiệp cha mẹ (4). Mâu thuẫn xoay quanh nỗi lo sợ của Ember về việc mất đi cội nguồn và văn hoá, làm hoài phí đi công sức mà thế hệ trước đã gây dựng cuộc sống ngày hôm nay cho cô. Không chỉ vậy, tình hình còn có vẻ tệ hơn khi Ember và Wade gặp nhau sau khi anh ta gây trở ngại cho công việc kinh doanh của gia đình Ember bằng việc chỉ trích họ về sự an toàn của cửa tiệm (5).
Xét cho cùng, Ember mới là nhân vật chính và Elemental đã xoay quanh việc khai thác tâm lý và phát triển nhân vật này. Ember đã phụ cha mẹ lo liệu tiệm tạp hoá của gia đình từ nhỏ, với cuộc sống chỉ gói gọn trong Firetown. Khi Ember lớn lên, câu hỏi đặt ra là liệu cô có thật sự muốn gói gọn cuộc sống của mình trong tiệm tạp hóa, hay cất cánh đi tìm những cơ hội mới và gây dựng cuộc sống riêng cho bản thân giữa xứ sở bao la.
Đó là một câu chuyện đặc trưng của người nhập cư – làm sao để hòa nhập nhưng vẫn giữ được cội nguồn văn hóa của mình (6). Chẳng hạn, cha mẹ nhập cư muốn con mình sống ở Mỹ để được hưởng chất lượng cuộc sống tốt hơn, nhưng khi lớn lên, lũ trẻ lại hành xử kiểu người Mỹ bản xứ, "hòa nhập xong hòa tan", đánh mất gốc gác, quên mất truyền thống quê nhà... Trong Elemental, điều này đã được phản ánh vô cùng chân thực.
Vì sao Ember, hay thế hệ thứ hai của dân nhập cư, lại cảm thấy mình phải tiếp tục nuôi dưỡng ước mơ của thế hệ trước, trong khi những gì thế hệ cha mẹ cố gắng là để họ có được như ngày hôm nay?
Elemental đã tiếp nối đề tài căn tính của người nhập cư (immigration identity) khá phổ biến trong điện ảnh những năm gần đây. Những bộ phim về dân nhập cư như Turning Red của nhà Pixar (được đề cử giải Oscar cho Phim hoạt hình hay nhất) và Everything Everywhere All At Once của Studio A24 (giành được 7 giải Oscar - trong đó có giải Phim hay nhất, Đạo diễn xuất sắc nhất, Kịch bản gốc hay nhất). Cả hai đã khai thác hoặc ít nhiều nhắc tới vấn đề chấn thương tâm lý liên thế hệ (intergenerational trauma) của những thế hệ người nhập cư.
Chấn thương tâm lý liên thế hệ (intergenerational trauma) là hiện tượng bắt đầu khi một người đã có một trải nghiệm kinh hoàng, sau đó, thế hệ kế cận (hậu duệ) của người đó cũng có những phản ứng cảm xúc và hành vi tiêu cực, bất lợi đối với những sự kiện tương tự như trải nghiệm kinh hoàng ban đầu - theo định nghĩa của Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA) (7).
Trong Elemental, Ember lẫn gia đình cô đều bị ảnh hưởng bởi chấn thương tâm lý liên thế hệ, khi nỗi đau được truyền từ những thế hệ này sang thế hệ tiếp theo. Sự chia cắt tâm lý giữa Ember và cha mẹ đã được khai thác trong vài bộ phim gần đây về thân phận người nhập cư, tương tự như bộ phim Everything Everywhere All At Once. Trọng tâm của phim là cuộc đối đầu vừa thầm lặng, vừa ồn ào giữa mẹ và con, với niềm mong muốn nhận sự công nhận từ cha mẹ, hay sự khao khát tình yêu lãng mạn khi bị bào mòn bởi nghĩa vụ gia đình, đặc biệt là trong gia đình với nhiều thế hệ cùng sinh sống dưới một mái nhà.
Cuộc sống bộn bề của những gia đình và thế hệ người nhập cư được phác hoạ dưới hình ảnh mối quan hệ nhiều đứt gãy giữa cha-mẹ và con (8).
Với Turning Red, Pixar đã khắc họa gánh nặng của việc thúc ép sự hoàn hảo, dựa vào tiêu chuẩn mà gia đình nhập cư đặt ra. Bộ phim sự thừa nhận áp lực mà các cô con gái trong gia đình dân nhập cư hay người da màu phải gánh chịu. Họ đứng trước áp lực do chính cha mẹ mình gây ra vì đã không tiếp nối những gì mà thế hệ trước mong muốn. Họ phải đối phó với tổn thương của chính cha mẹ mình nghĩ rằng họ "không đủ tốt". Trong những nỗ lực ngăn chặn bản thân khỏi những cạm bẫy mà cha mẹ chúng ta đã gặp phải, chúng ta cũng vô thức truyền lại những tổn thương và những kỳ vọng phi thực tế cho đời sau (9).
Quay lại với Elemental, mối quan hệ của Ember và Wade có phần không ổn định vì Ember không thể trao đổi với gia đình rằng cô đã phải lòng một chàng trai thuộc nhóm Nước. Vì nhiều lý do, Ember cảm thấy mối quan hệ của cô và Wade như một "sự phản bội" tổ tiên và chính văn hoá mà cha mẹ cô đã mất nhiều năm và công sức để gây dựng.
Tương tác giữa hai nguyên tố nước-lửa đối lập còn là một biểu tượng cho sự xa cách giữa hai thế hệ, khi những định kiến lỗi thời còn tồn tại và khi các thế hệ cũng không chịu cởi mở hơn trong việc giao tiếp với nhau.
Đúng với khẩu hiệu của bộ phim Elemental "Đối lập trái chiều thì kích ứng lẫn nhau" (Opposites react), mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái trong gia đình cũng thường chứa đựng những chuyện ngược ý nhau và phản ứng qua lại như vậy.
Ember lo cha mẹ thất vọng vì cô không muốn tiếp quản tiệm tạp hoá. Cô tưởng chừng như đang bác bỏ công sức mà cha mẹ đã bỏ ra để gầy dựng cuộc sống ngày hôm nay của cô. Nỗi sợ này cũng khiến Ember "nuốt ngược vào trong" ước mơ của bản thân để làm hài lòng cha mẹ, chỉ để nuôi dưỡng ước mơ của thế hệ trước mà không dám theo đuổi phát triển cá nhân mình. Trên thực tế, việc Ember giấu giếm khao khát thật sự của bản thân cũng có thể làm tăng thêm khoảng cách giữa cô và gia đình.
Bên cạnh đó, điều này cũng không chỉ phát xuất từ phía Ember mà còn phải kể tới gia đình, đặc biệt là cha mẹ cô. Sự thật là khi cha mẹ hướng dẫn con cái tự chủ và cho chúng quyền tự quyết, chúng sẽ biết được rằng cha mẹ tôn trọng và quan tâm đến nhu cầu của chúng và từ đó nảy sinh khao khát muốn đền ơn cha mẹ.
Peter Sohn, đạo diễn của Elemental, chia sẻ rằng trước đây, ông không hề biết ơn công sức của cha mẹ là dân nhập cư.
Khi bố mẹ kể cho tôi nghe câu chuyện họ đã sống sót thế nào sau Chiến tranh Triều Tiên, tôi chỉ hỏi "Vậy giờ con chơi điện tử được chưa?" - Peter Sohn kể lại.
"Elemental là một bộ phim rất chân thật" - Peter Sohn chia sẻ. Vị đạo diễn của bộ phim còn cho biết rằng ông chưa bao giờ nghĩ rằng mình sẽ được kết nối với một điều gì đó mang đậm tính cá nhân. Bộ phim vốn mang ý nghĩa về lòng biết ơn cha mẹ. Sohn cũng có lúc cảm thấy lạc lõng khi thực hiện và mỗi lần như vậy, ông sẽ hướng về mục tiêu và ý nghĩa ban đầu của mình, chính là việc bày tỏ lòng biết ơn đối với cha mẹ ông, vì ông cho rằng thật không dễ dàng gì khi cha mẹ ông đã hy sinh nhiều đến vậy (10).
Không chỉ như vậy, bộ phim Elemental còn là về việc thu hẹp khoảng cách giữa một người đến từ nền văn hóa khác và tình thương dành cho cha mẹ (10).
Còn bạn thì sao? Bạn thấy sao về những chấn thương tâm lý liên thế hệ và sự lạc lõng này?
Bạn thấy bài viết thú vị và muốn đọc thêm về Tâm Lý?
Cập nhật những nghiên cứu và khám phá mới nhất về tâm lý.
