Tương tự như những loại thuốc khác, một số loại thuốc chống trầm cảm (antidepressant) như Zoloft, Fluoxetine, Citalopram hay Prozac... cũng có những tác dụng phụ không mong muốn, như làm suy giảm dục năng (low libido/sex drive), gây ra các rối loạn chức năng tình dục liên quan đến trầm cảm (antidepressant-induced sexual dysfunction). Tình thế tiến thoái lưỡng nan này càng khiến người bệnh càng trở nên muộn phiền, trầm uất hơn nữa, đặc biệt là khi họ không còn lựa chọn điều trị nào khác ngoài việc dùng thuốc.
Có nhiều cách để can thiệp và điều trị trầm cảm, trong đó có cả liệu pháp tâm lý và sử dụng thuốc được bác sĩ tâm thần kê toa. Tuy nhiên, sau khi tìm hiểu về thuốc điều chỉnh khí sắc (mood) dựa trên cơ chế kiểm soát serotonin (SSRI), không phải bệnh nhân nào cũng sẽ chủ động chấp nhận sử dụng thuốc. Đó là vì họ không muốn có thêm vấn đề trong cả phương diện tình dục.
Một số loại thuốc chống trầm cảm (antidepressant) như Zoloft, Citalopram hay Prozac... đều có những tác dụng phụ không mong muốn, như làm suy giảm dục năng ("low libido" hay "low sex drive"), gây ra các rối loạn chức năng tình dục liên quan đến trầm cảm (antidepressant-induced sexual dysfunction).
Libido (hay "sex drive", "sexual instinct") được các nhà phân tâm học hiểu theo nghĩa là "xung năng tính dục" chi phối gần như mọi hoạt động sống thường ngày, không chỉ với mỗi khía cạnh tình dục.
Trong bài viết, libido được tạm dịch thành "dục năng" hoặc "xung năng tính dục" để phân biệt với ham muốn tình dục (sex desire) vốn chỉ nói về khao khát thỏa mãn tình dục.
Song, cũng có những bệnh nhân báo cáo rằng việc sử dụng thuốc chống trầm cảm khiến họ hưng phấn và ham muốn làm tình hơn.
Vậy thực hư câu chuyện này như thế nào? Mối liên hệ giữa thuốc chống trầm cảm và ham muốn tình dục là gì mà khiến nhiều người từ chối hoặc e dè điều trị?
Trầm cảm như một đám mây hút cạn sức sống. Người bị trầm cảm thường mất đi niềm vui sống, năng lượng, hứng thú làm việc, vui chơi, ăn uống và nhất là ham muốn tình dục. Hiện nay, trầm cảm có thể được cải thiện ở 2/3 đến 3/4 số bệnh nhân bằng phương pháp sử dụng thuốc. Trong đó, người mắc trầm cảm có thể sử dụng thuốc ba vòng (tricyclic antidepressant – TCA) như Elavil và Tofranil; các chất ức chế monoamine-oxidase (MAO) như Nardil và Marplan; hoặc các chất ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (selective serotonin reuptake inhibitor – SSRI) như Prozac, Zoloft và Paxil, hoặc nhóm ức chế tái hấp thu serotonin-norepinephrine (serotonin–norepinephrine reuptake inhibitors – SNRI).
Các thuốc thuộc nhóm ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc, hay SSRI, có thể giúp mọi người thoát khỏi "đại dương đen" của trầm cảm, làm cho cuộc sống có ý nghĩa trở lại. Thế nhưng, nó lại thất bại trong việc hỗ trợ chúng ta ở một mảng đời sống quan trọng: Tình dục.
Thay vì nâng cao ham muốn tình dục và khả năng đạt được khoái cảm trong tình dục, các loại thuốc chống trầm cảm phổ biến thường gây mất hứng thú tình dục và ngăn chặn khả năng đạt cực khoái khi làm tình.
Bên cạnh việc suy giảm ham muốn, các thuốc SSRI được cho là có thể khiến bệnh nhân lãnh cảm, khó bị kích thích, khó duy trì hứng thú lẫn sự cương cứng. Những triệu chứng này càng nghiêm trọng hơn theo độ tuổi.
Nghĩa là người bệnh nam giới càng lớn tuổi, khi có sử dụng các thuốc SSRI, càng có biểu hiện suy giảm khả năng tình dục rõ rệt. Nhìn chung, thuốc chống trầm cảm (antidepressant) thường được cho là có tác dụng làm rối loạn ham muốn và đời sống tình dục. Một số loại thuốc có thể ảnh hưởng dục năng (libido) như sau:
Tháng 11/2023, tờ The New York Times đăng tải bài viết chia sẻ câu chuyện của Roy Whaley, một trong những bệnh nhân trầm cảm sử dụng Citalopram liên tục từ năm 22 tuổi để trị OCD (chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế - Obsessive Compulsive Disorder). Theo như Whaley chia sẻ, bộ phận sinh dục của anh tê liệt và ngây dại như thể nó "luôn bị gây tê cục bộ" (2). Sự mất mát dục năng khiến ý chí sống của anh bị ảnh hưởng nặng nề.
Trớ trêu thay, người dùng thuốc trầm cảm sau cùng lại rơi vào trầm cảm.
Đối với người trầm cảm, suy giảm ham muốn hoặc rối loạn chức năng sinh lý có thể kích hoạt cảm giác phiền muộn (distress) và thất bại (failure), bởi tình dục là một trong những khía cạnh quan trọng của mối quan hệ tình cảm. Việc đột ngột giảm ham muốn có thể dẫn đến sự khác biệt ham muốn tính dục giữa hai người (sexual desire discrepancy) và gây bất hòa hoặc làm trầm trọng thêm mâu thuẫn cặp đôi.
Thuốc chống trầm cảm nào cũng gây ra tác dụng phụ. Riêng với nhóm SSRI, SNRI và TCA can thiệp trầm cảm bằng cách điều chỉnh nồng độ serotonin và norepinephrine trong cơ thể. Dù mối quan hệ giữa hai hoạt chất thần kinh này và dục năng ở con người vẫn cần phải làm rõ thêm, nhưng serotonin và norepinephrine có liên quan đến sự hưng phấn, hứng thú và "hứng tình" của con người.
Những loại thuốc thuộc nhóm SSRI SNRI này tác động đến ham muốn tình dục bằng cách khóa chặt các thụ thể tiếp nhận hormone vốn được kích hoạt trong lúc quan hệ, từ đó làm giảm dục năng (sex drive). Bên cạnh đó, các loại thuốc chống trầm cảm ba vòng (TCA) như amitriptyline, nortriptyline hay doxepin được biết đến với khả năng gây rối loạn chức năng tình dục ở một số bệnh nhân.
Chẳng hạn, phụ nữ có mức serotonin thấp có thể bị đau khi giao hợp (dyspareunia). Tương tự, nam giới có mức serotonin thấp có thể bị xuất tinh sớm.
Việc các thuốc chống trầm cảm tác động đến "hoạt chất tình dục" ít nhiều sẽ tác động đến dục năng và ảnh hưởng đến chức năng đời sống tình dục của người bệnh. Vì là những thuốc thuộc "tuyến đầu" - các loại thuốc khá phổ biến - nên SSRI thường được kê toa trong việc hỗ trợ điều trị rối loạn khí sắc (gồm cả tình trạng trầm uất), rối loạn lo âu, OCD.
Tại Hoa Kỳ, có khoảng 12,7% dân số trên 12 tuổi sử dụng các loại thuốc chống trầm cảm này (3). Trong khi đó, theo nghiên cứu năm 2018 đăng trên Tạp chí Khoa học Việt Nam (VNU Journal of Science) khảo sát tại Bệnh viện Bạch Mai, nhóm thuốc SSRI được sử dụng nhiều cho bệnh nhân trầm cảm, điển hình là sertraline với tỷ lệ là 39,5% (4).
Khi SSRI mới ra mắt trên thị trường vào những năm 1980, nhiều bệnh nhân nam đã báo cáo với bác sĩ tâm thần của mình rằng loại thuốc này ảnh hưởng đến chức năng sinh hoạt tình dục của họ (5). Với một số người, tác dụng phụ này gần như xuất hiện ngay khi họ bắt đầu liệu trình, rồi sau đó biến mất. Đó cũng là lý do nhiều bác sĩ từng khuyên bệnh nhân chờ và theo dõi triệu chứng trong khoảng 6 tháng trước khi can thiệp.
Song, tỷ lệ tự khỏi các tác dụng phụ liên quan đến tình dục ở những bệnh nhân dùng thuốc SSRI chỉ rơi vào khoảng 10 – 20% theo số liệu từ những người báo cáo (6).
Khoảng 35% – 50% người mắc chứng trầm cảm ít nhiều gặp phải một số rối loạn chức năng tình dục trước khi tiếp nhận điều trị thuốc (7). Ở nam giới bị trầm cảm nhưng không dùng thuốc, có khoảng 40% báo cáo suy giảm ham muốn và kích thích tình dục, 20% báo cáo không thể đạt cực khoái (8). Vì vậy, cũng khó có thể nói rằng suy giảm ham muốn tình dục hoàn toàn thuộc về lỗi của các thuốc SSRI, SNRI, mà có thể là vì những nguyên nhân khác hoặc vì chính rối loạn trầm cảm gây nên.
Cũng vì điều đó, khi trị liệu cho bệnh nhân trầm cảm báo cáo sự rối loạn về sức khỏe tình dục, các bác sĩ và chuyên gia thường sẽ thăm khám và tái đánh giá các vấn đề liên quan đến tình dục của bệnh nhân. Theo như Tiến sĩ, bác sĩ tâm thần Robert T. Segraves tại Viện Y tế Metrohealth, Cleveland, cho hay: Ở một số ca bệnh, sự suy giảm hứng thú đến từ các mối quan hệ (9).
Chẳng hạn, ông thấy rằng bệnh nhân giảm ham muốn với hôn phu/hôn thê của mình, nhưng vẫn cho thấy hứng thú trước các đối tác khác. Hoặc trong trường hợp khác, bệnh nhân có thể đạt cực khoái từ việc thủ dâm thay vì giao hợp.
Song, ông cũng nói rằng, khi người mắc trầm cảm không chịu ảnh hưởng trực tiếp từ các vấn đề trong mối quan hệ, thuốc chống trầm cảm chính là tác nhân. Khi đó, bệnh nhân cần được tiếp cận hướng điều trị mới.
Một trong những giải pháp khác là thay thế các thuốc SSRI, SNRI hay TCA thế hệ cũ này bằng các thuốc chống trầm cảm thế hệ mới. Theo nghiên cứu, các thuốc SSRI thế hệ cũ như Zoloft và Celexa có khả năng ảnh hưởng nhiều đến chức năng sinh dục (10), (11). Trong khi đó, các thuốc không can thiệp vào serotonin (non-SSRI) như Wellbutrin an toàn hơn, vì nó tập trung tác động đến norepinephrine và dopamine (12). Đối với nam giới bị rối loạn cương dương, bác sĩ có thể sẽ bổ sung thêm thuốc ức chế phosphodiesterase tuýp V như Viagra để cải thiện lưu thông máu đến dương vật.
Hoặc một loại thuốc khác cũng đang được nhiều bác sĩ kê đơn là Serzone (hay nefazodone). Bác sĩ kiêm Giám đốc Khoa Y tại Viện Sức khỏe Tâm thần Feiger là Alan Feiger, cùng cộng sự đã tiến hành so sánh lâm sàng 80 bệnh nhân sử dụng Zoloft và Serzone. Kết quả cho thấy bệnh nhân sau khi chuyển từ Zoloft sang Serzone có sự gia tăng về hứng thú tình dục, kéo dài trong 36 tuần (13).
Một giải pháp khác cần có sự theo dõi sát sao của bác sĩ là việc cắt giảm liều lượng thuốc chống trầm cảm khoảng 24 – 48 giờ trước khi "lâm trận". Thế nhưng, đây chưa phải là cách hữu hiệu đối với nhiều cặp đôi, bởi không phải lúc nào họ cũng có thể tính trước thời điểm hưng phấn. Hơn nữa, việc cắt giảm liều lượng và ngắt quãng thời gian dài (giới chuyên môn gọi là "drug holiday") khiến bệnh nhân có xu hướng tránh dùng thuốc, đồng thời xuất hiện lại những triệu chứng như đau đầu, chóng mặt, buồn nôn, lo âu, theo như kết quả nghiên cứu của Tiến sĩ Mark Abie Horowitz (14).
Thậm chí, vấn đề càng rắc rối hơn ngay cả khi người bệnh đã ngưng thuốc một thời gian. Không ít người đã thành lập các nhóm hoạt động để lên tiếng về tác động dai dẳng của thuốc SSRI đến chức năng tình dục của họ, sau khi họ đã cắt thuốc đúng quy trình được một thời gian dài (15). Các nhóm này báo cáo rằng tình trạng suy giảm ham muốn và trơ lì cảm giác ở bộ phận sinh dục (numb genital) kéo dài trong nhiều năm.
Song, điều an ủi đối với họ là tỷ lệ này khá nhỏ. Theo nghiên cứu của Joseph Ben-Sheetrit và Yehonathan Hermon tại Israel, khoảng 1 trong 216 nam giới Israel phải dùng thêm thuốc chữa rối loạn cương dương sau khi ngừng thuốc SSRI (16). Trong khi đó, tỷ lệ này trên dân số trung bình toàn thế giới dao động từ 3% đến 76,5% và tăng dần theo độ tuổi (17), (18), (19).
Trầm cảm giống như một đại dương đen, thậm chí là chiếc hố đen vũ trụ. Nó hút lấy sinh khí, sức sống và libido của chúng ta ngay từ bên trong và để lại một bức màn đen tối phủ lên cuộc sống ta. Lúc này, thuốc chống trầm cảm "hiện ra" như một liệu pháp hiệu quả giúp ta cải thiện khí sắc và dần lấy lại sức sống, vốn đang bị đại dương đen trầm cảm nuốt chửng.
Tuy nhiên, nếu việc cho ta một chiếc phao cứu sinh nhưng lại tước đoạt đi mái chèo (như trường hợp thuốc SSRI làm suy giảm dục năng) thì tình hình chỉ thêm tồi tệ.
Từ câu chuyện về mối liên hệ giữa trầm cảm và tính dục, chúng ta thấy rằng tiến trình can thiệp trầm cảm cần một hướng tiếp cận toàn diện và đa chiều hơn. Để làm được điều đó, người chăm sóc và nhà trị liệu cần xét đến những khía cạnh khác của đời sống đang có dấu hiệu "xuống sắc" ở người mắc trầm cảm.
Cuộc chiến với trầm cảm là một hành trình dài và sự suy giảm hứng thú tính dục cũng có thể là một tín hiệu cầu cứu. Hay nói theo Sigmund Freud, hành vi đó như những nỗ lực của xung năng sống nhằm chống lại đại dương đen trầm cảm. Đây là điều mà các nhà trị liệu không nên bỏ qua.
Bạn thấy bài viết thú vị và muốn đọc thêm về Sức Khỏe?
Thông tin khoa học về các chế độ dinh dưỡng thiết thực. Kiến thức y học cần biết và cần thiết trong đời sống hằng ngày. Hướng dẫn thực hành Yoga, Thiền, Fitness và những kiến thức giúp bạn có một đời sống thể trạng lẫn tâm trạng bình an
